ङिमा पाख्रिन/अमेरिका
पन्ध्र बर्षहरु बिती सकेछन्, गायक सागर एस वाईबाले गीत सँगीतको यात्रामा हिडेको । उनले स्वर भरेका गीतहरु दुई सय कटेको उनको दावी छ । उनको सोलो अल्बमको सँख्या लगभग दर्जन नजिक पुगेको उनी बताउँछन् । तर पनि नेपाली साँगीतिक फाँटमा उनको नाम कमैलाई मात्र थाहा होला, कमैले मात्र उनलाई चिनेको हुन सक्छन् । तर तामाङ समुदायभित्र भने उनी ’म्हेन्दोमाया सम्राट’ (म्हेन्दोमाया किङ) को रुपमा चिनिन्छ ।
तामाङ समुदायको जनजीवनसँग गाँसिएका मौलिक लोकलयहरुमा उनले भाका हालेका छन् । मेलापात, गाईगोठ, घाँसदाउरा गर्दा धादिङ नुवाकोटतिर गुञ्जिने भाकाहरुमा उनले स्वर भर्दै आएका छन् । पिता पुर्खा देखि चल्दै आएको तामाङ मौलिक लोकलयहरुलाई बाहिर पनि चिनाउँनु पर्दछ भन्ने उनलाई लागी रह्यो । यसको संरक्षण नगरे कुनै दिन हराएर जान सक्छ भन्ने चिन्ता उनमा पलायो । अनि म्हेन्दोमाया गाउँदै उनले साँगीतिक यात्राको थालनी गरेका थिए ।
शुरु शुरुमा उनलाई उत्साह दिने कोही थिएनन् । बरु धेरैले हतोत्साही पार्न खोजे । म्हेन्दोमाया गाएर पनि गायक हुन्छ र ? धेरैले उनलाई प्रश्न हाले । ज्याक्सन हाईटमा गायक वाईबासँग पंक्तिकारले भेटेर कुरा गर्दा उनले बताए, ’नेपाली गीत गाएमा बरु बिदेश घुम्न पाइन्छ ! भन्नेहरु धेरै थिए’ । उनलाई त्यतातिर खासै मोह गएन । बरु आफ्नो दृढ सँकल्प र विश्वासमा उनी अडिग रहे । कुनै दिन यही म्हेन्दोमाया गाएर म संसार घुम्ने छु भन्ने संकल्प उनले मनमनै गरे । उनको आत्माविश्वास आज प्रतिफलमुखी बनेको छ । म्हेन्दोमाया गाउँदै संसारको बिभिन्न देशहरु घुम्ने पहिलो नम्बरको गायकमा उनी पर्दछन् । यही सिलसिलामा उनी अमेरिका पनि आई पुगेका छन् । अमेरिकाका बिभिन्न शहरमा म्हेन्दोमाया गाउँदै उनले धेरैलाई नचाई सकेका छन् । सोनाम ल्होछारको उपलक्षमा तामाङ समाज उत्तर अमेरिका, डालास, टेक्सासको आयोजनामा भएको कार्यक्रममा म्हेन्दोमाया गाउँदा नाचेर साथ दिने ८० बर्षे वृध्द सम्झदै उनले भने, ‘म्हेन्दोमायालाई अब धेरैले माया गर्न थालेका छन् ।’
अहिलेसम्म गायक वाईबाको सँगीतिक प्याट्रन धादिङ नुवाकोट भेगमा तामाङ समुदाय माझ प्रचलित म्हेन्दोमाया, साईकोले, म्हानेदोरा, बोम्ताङ नै हो । तथापी आम तामाङ समुदायको अति चर्चित सेलो भाका पनि उनले गाएका छन् । उनी भन्दछन्, ’सेलो र म्हेन्दोमाया दुईटै तामाङ समुदायको सम्पत्ती हो, दुईटैले तामाङ पहिचानलाई बोकेको छ’ । उहिले म्हेन्दोमायाको प्रचार प्रसार कम भएकोले केहि ओझेलमा पर्न गएको भन्ने उनको ठम्याई छ ।तर अब तामाङ समुदायले बुझेका छन् र आफ्नो सम्पत्तीको जगेर्ना गर्न सबै उत्साहित छन् ।
म्हेन्दोमाया के हो त भन्ने पंक्तीकारको जिज्ञासामा यसको शाब्दिक अर्थ केलाउँदा म्हेन्दो भनेको फूल र यसमा माया जोडेर म्हेन्दोमाया हुन आउँने भएता पनि यसको वास्तविक अर्थ त्यो भन्द निकै गहिरो भएको गायक वाईबाको भनाई छ । उनका अनुसार म्हेन्दोमायाको शब्दमा भन्द संबेदनामा गहिरो अर्थ हुन्छ । यो एउटा मौलिक लोक भाका हो र यसभित्र माया प्रेमका भावनादेखि दुस्खसुखका संबेदनाहरु पोखाईन्छन् । यसमा सबैजना हात गाँसेर नाच्ने परम्परा भएकोले सामुहिकता, आपसी सदभाव र मित्रताको कडी पनि यसलाई मान्न सकिन्छ । गायक वाईबाले गाउँने अर्को भाका ’साईकोले’मा चाही नाच्न नमिल्ने ठाउँमा गाउँदै मनको भाव पोखाउँने गरिन्छ । मेलापातमा वा घाँसदाउरा गर्दा काम गर्दै गाउँने परम्परा साईकोले हो । म्हानेदोरा, बोम्ताङ चाही जहाँ पायो त्यही र जे पायो त्यही गाउँना नमिल्ने उनी बताउँछन् ।
म्हेन्दोमायालाई नेपाली भाषामा गाउँना गायक वाईबालाई सुझाउँनेहरु पनि छन् । तर उनी अहिले नै त्यसो गर्ने पक्षमा छैनन् । तामाङ लोकलयलाई तामाङ भाषामै संरक्षण गर्न सकिएन भने यसको गुदी ह्रास हुने उनी बताउँछन् । उनलाई थाहा छ, डेढ दशकको तामाङ लोकलय साँगीतिक यात्रामा उनका गीतहरुलाई मेनस्ट्रिमका मिडियाहरुले स्थान दिएनन् । नेपालीमा गाएको भए उनका गीतहरु नि त्यहाँ बजाईन्थे र उनलाई धेरैले चिन्थे । तर उनलाई कुनै पर्वाह छैन, न त पछुतो नै । बरु गर्व गर्दै उनी भन्दछन्, ’तामाङ भाषामै गाएकोले त मैले ’म्हेन्दोमाया सम्राट’को उपनाम पाएको छु’ । पहिले धादिङ नुवाकोटमा सिमित तामाङ लोकलयहरु अहिले आम तामाङ माझ पुगेको छ । अब त आम नेपालीले रुचाईन थालेका छन् । गायक वाईबा दावी गर्दछन्, ’यो महत्वपुर्ण उपलब्धी हो’। म्हेन्दोमाया समुहको अध्यक्ष समेत रहेका गायक वाईबा म्हेन्दोमायाको विकास, संरक्षण र सम्बर्धनका लागि आफूसँगै केहि अग्रज र थुप्रै भाई बहिनीहरुको देन रहेको सुनाउँछन् ।
भाषाको परिधीले संस्कृतिलाई विश्वब्यापीकरण हुनबाट रोक्नु हुँदैन भन्ने पनि उनलाई राम्ररी हेक्का छ । तर पहिले जुन समुदायको मौलिक संस्कृति हो, त्यही समुदायभित्र नै राम्ररी संरक्षित हुन सक्नु पर्दछ अनि मात्र बाहिर लैजानु पर्दछ, उनी भन्दछन् । उनको बिचारमा पूर्व र पश्चिम वा उत्तर र दक्षिण भनेर हाम्रो तामाङ मौलिक पहिचान बोक्ने लोकलयका गीतहरु होस् वा संस्कार संस्कृति होस् हामीले छुट्टाउँनु हुँदैन । यी सबै हाम्रै सामाजिक सम्पदा हुन् र हामीले नै मिलेर जगेर्ना गर्नु पर्दछ ।
नुवाकोटको काहुलेमा हुर्केका गायक वाईबा आफूले गाएको पहिलो गीत अव छोराको स्वरमा रेकर्ड गराएर भिज्युअल समेत गर्ने अभियानमा छन् । उनको बिचारमा यसो गर्दा नयाँ पुस्ता पनि मौलिक लोकलयतिर आकर्षित हुनेछन् । गाउँबाट शहर र शहरबाट बिदेश बसाई सराईले हाम्रा मौलिक लोक संस्कार संस्कृतिहरु लोपुन्मुख हुँदै गएकोमा उनी चिन्तित छन् । तर अमेरिकाको न्युयोर्कमा होस वा क्यालिफोर्नियामा अथवा टेक्सासको डालासमा, म्हेन्दोमाया गीत प्रस्तुत हुँदा नाच्न तामाङका साथसाथै अन्य पनि उत्साहित हुँदै सहभागी भएको देख्दा उनलाई धेरै सन्तुष्टी मिलेको छ । देश बिदेशमा सबै मिलेर जगेर्नाको लागि ठोस काम गर्नु पर्ने उनको धारणा छ । त्यसो त अब गाउँघरतिर पुर्खहरुसँग सिक्ने र त्यसलाई अभिलेखिकरण गर्ने सोचाईमा पुगेको उनी बताउँछन् ।
फोटोः अशोक पन्त
